Para os estudantes é un mes crítico. Tiñamos a ameaza de quedar para setembro colgados por algunha materia e, así, o verán resultaba moi afectado.
Pero, vencedores no seu tempo, o mes de San Xoán facíanos experimentar amor á vida, ás vacacións, á terra de cada quen.
Chegando ás nosas aldeas participabamos do gozo que impoñía á festa de San Xoán. Encontrabamos todo demudado. Deixáramos as leiras a barbeito, as árbores espidas, as corredoiras feitas lameiras, as mañás de xeada que cubrían de vidro as pozas… E atopabamos a terra rubia co millo para sachar, as árbores vestidas de verde, con follas que parecían aplaudir a nosa chegada. O can da casa, fiel, volvería recoñecernos e, se iamos a cabalo a algún sitio, viña el canda nós como a mellor escolta e, cando retornabamos, era el o que anunciaba na casa a nosa próxima chegada.
Enramar as casas poñendo espadanas e fiúncho nas bocatellas para que non entrasen as meigas, sentarse na eira vendo as postas de sol, espertar pola mañá cando xa o sol introducía os seus raios quentes pola fiestra… Todo iso acontecía no San Xoán.
Pouco a pouco, o sol madrugaba menos e deitábase antes, así no decorrer do verán. Non había ruídos de tractores nin de coches. Si, resoaban as voces dos labregos animando ao gando, oíase o xemer dalgún carro cargado que parecía levar o son da gaita galega no eixo das súas rodas.
Quen dominaba aquela paz aldeá era a campá da parroquia, que tanxía ao mediodía e entendían todos que eran as 13.00 horas. Había devotos que paraban os seus labores e rezaban as Ave María. Tanxía a campá no solpor e nos corazóns dos fregueses xurdía un sentimento lembrando aos antepasados.
Nos domingos repenicaban as campás. Era unha gloria para a comunidade parroquial. Os patrucios, rematada a misa, falaban no adro dos problemas do campo: as festas, o arranxo de camiños, as cooperativas, a contribución… Todos, homes e mulleres, vestían de festa. Deixaban os zocos e poñían zapatos.
As cacharelas
O feito capital do San Xoán era a cacharela. Había en cada aldea un lugar tradicional —braña, campoleiro— para tan festiva e comunitaria celebración. Había expertos en saber atizar, coidar o proceso da cacharela. Todos arredor eramos adoradores daquel lume que tiña reminiscencias prehistóricas que ían esculpidas na nosa cultura.
Tiven moitas cavilacións por saber a orixe da palabra cacharela, á que nalgúns sitios chaman cachela. Miro algún dicionario e remíteme a un suposto verbo, así como quasare. Falo cun experto e dime que provén do verbo latino caleo, que significa estar quente. E por iso dicimos «ferve a cachón».
Cabeza Quiles
A miña dúbida quedou satisfeita cando, por sorpresa, lin Toponimia da Estrada, de Fernando Cabeza Quiles, un bo amigo. Aquí temos un caso máis de como a proximidade á realidade do noso mundo aclara ideas que non teñen solucións «de laboratorio». Cavar o cachar no monte para sementar trigo era un labor que supoñía moito esforzo e os terróns cachados había que poñelos a arder. Podía a roza arder «a peito» se estaban ben secos os terróns, senón había que facer tilleiros, é dicir, xuntar, amorear os terróns. Con eles, cos cachados, facíase a cacharela. Velaí a vida do labrego creando unha fermosa palabra.
Hai quen di cachela, pero é máis pobre. Na cacharela síntese o crepitar do lume, o esforzo do cavador que levantou os terróns.
Paréceme que algo semellante pasa con repicar e repenicar. Aquí séntese o abalar das campás e a arte do campaneiro, así que preferimos repenicar.
Naqueles San Xoáns das miñas lembranzas tiñamos a compaña das anduriñas. Cruzaban, entrecruzaban veloces buscando os niños doutros veráns. Limpaban o ambiente de dípteros estraños e o seu revolotear era unha alegría. Onde irán aquelas anduriñas? Como aquelas de Bécquer, non volverán.
Uns apuntes biográficos
Xosé Pumar. Naceu o 8 de outubro de 1931 en Quintán, na parroquia de Buxán, ubicada no concello de Val do Dubra. Uns anos despois, no 1935, un bistío que era coengo na catedral levouno para Santiago. Ordenouse sacerdote no 1954 e foi cura en cinco parroquias: Xavestre, en Dubra; Trazo, durante cinco anos; Bastavales, outros catorce; Seavia, Coristanco, trece máis, e, finalmente, Padrón, onde estivo un decenio. Chegou a Carballo unha vez xubilado e forma parte activa da unidade pastoral. Lector acérrimo e colaborador asiduo deste medio, é un gran erudito e ten recibido numerosos premios polo seu compromiso coa lingua e a terra.
Artigo publicado en La Voz de Galicia