Para os estudantes é un mes crítico. Tiñamos a ameaza de quedar para septembro colgados por alguna asignatura. E así o verán resultaba moi afectado.
Pero vencedores no seu tempo, o mes de San Xoán facíanos experimentar amor á vida, ás vacacións, á terra de cada quen.
Chegando ás nosas aldeas participábamos do gozo que impoñía a festa de S. Xoán. Encontrabamos todo demudado. Deixaramos as leiras a barbeito, as árbores espidas, as corredoiras feitas lameiras, as mañáns de xeada que cubrían de vidro as pozas… e atopabamos a terra rubia co millo para sachar, as árbores vestidas de verde, as súas follas parecían aplaudir a nosa chegada, o can da casa, fiel, volvería a recoñecernos e, se iamos dacabalo a algún sitio, viña el canda nós como a mellor escolta. E cando retornabamos era el o que anunciaba na casa a nosa próxima chegada.
Enramar as casas poñendo espadanas e fiúncho nas bocatellas para que non entrasen as meigas; sentarse na eira vendo as postas de Sol; despertar pola mañá cando xa o Sol introducía os seus raios quentes pola fiestra… todo acontecía no S. Xoán. Pouco a pouco o Sol madrugaba menos e deitábase antes, así no decorrer do verán. Non había ruídos de tractores nin de coches. Si, resoaban as voces dos labregos animando ó gando; oíase o xemer dalgún carro cargado que parecía levar o son da gaita galega no eixe das súas rodas. Quen dominaba aquela paz aldeana era a campá da parroquia. Tanxía ó mediodía e entendían todos que eran as 13 horas. Había devotos que paraban os seus labores e rezaban as Ave Marías. Castelao recolleu este intre nos seus debuxos. Tanxía a campá no solpor e nos corazóns dos feligreses xurdía un sentimento lembrando ós antepasados.
Nos domingos, repenicaban as campás. Era unha gloria para a comunidade parroquial. Os petrucios, rematada a Misa, falaban no adro dos problemas do campo: as festas, o arranxo de camiños, as cooperativas… a Contribución. Todos, homes e mulleres, vestían de festa. Deixaban os zocos e poñían zapatos.
O feito capital do S. Xoán era a cacharela. Había en cada aldea un lugar tradicional (braña, campoleiro) para celebración tan festiva e comunitaria. Había expertos en saber atizar, coidar o proceso da cacharela. Todos darredor eramos adoradores daquel lume que tiña reminiscencias prehistóricas que ían insculpidas na nosa cultura.
Tiven moitas cavilacións por saber a orixe da palabra cacharela. Nalgúns sitios dicían “cachela”. Miro algún dicionario e remíteme a un suposto verbo, así como “Quasare”. Falo cun experto e dime que provén do verbo latino “caleo” que significa estar quente. E por iso dicimos “ferve a cachón”.
A miña duda quedou satisfeita cando, por sorpresa, leo Toponimia da Estrada, polo amigo Fernando Cabeza Quiles. Aquí temos un caso máis de como a proximidade á realidade do noso mundo aclara ideas que non teñen solución “de laboratorio”. Cavar ou cachar no monte para sementar trigo en un labor que supoñía moito esforzo. Os terróns cachados había que poñelos a arder. Podía a roza arder “a peito”, se estaban ben secos os terróns, senón había que facer tilleiros, é dicir, xuntar, amorear os terróns. Con eles, cachados, facíase a cacharela. Velaí a vida do labrego creando unha fermosa palabra.
Hai quen di “cachela”, pero é máis pobre. Na “cacharela” síntese o crepitar do lume, o esforzo do cavador que levantou os terróns.
Paréceme algo semellante pasa con “repicar” e “repenicar”. Aquí, síntese o badalar das campás e a arte do campaneiro. Preferimos “repenicar”.
Naqueles San Xoáns das miñas lembranzas tiñamos a compañía das anduriñas. Cruzaban, entrecruzaban veloces buscando os niños doutros veráns. Limpaban o ambiente de dípteros extraños. O seu revolotear era unha alegría. Onde irán aquelas anduriñas? Como aquelas de Bécquer, non volverán.